Orzeczenie wg Jodłowskiego „Podstawy polskiej składni”

1.     Funkcja orzeczenia

- ukazanie zachowania się lub właściwości przedmiotu w toku czasowym, np.

Pociąg przystawał. Dziewczynka nie odzywała się.

2.     Rodzaje orzeczeń

a)      Proste

- Orzeczenie słowne [czasownikowe]

- orzeczenie wyrażone formą czasownika, np. Pies zaszczekał.

b)     złożone

·         orzeczenie słowno-imienne

- składa się z formy czasownikowej [łącznika] „są” i z tzw. „imienia” stanowiącego tu orzecznik [tu – przymiotnik niedojrzałe].

- Te pomidory są niedojrzałe.

·         Orzeczenie szeregowe

- jeden czasownik i przymiotniki łączone spójnikiem

Zbyszek był spocony i umazany. ->

był spocony i był umazany;

PORÓWNANIE

Konstrukcja zawierająca dwa słowa osobowe jest językowym znakiem dwu odrębnych sądów, czyli stanowi wypowiedzenie złożone

Major wstaje i od gniewu parska. - Są dwa kompleksy predykacyjne, dwa orzeczenia tworzące dwa wypowiedzenia składowe – to nie jest orzeczenie szeregowe, ale zdanie złożone [Major wstaje + Major od gniewu parska]

Bilety sprzedaje i kasuje kierowca- orzeczenie szeregowe - dwa orzeczenia, ale jeden kompleks predykacyjny : sprzedaje i kasuje

Kierowca sprzedaje i kasuje bilety- orzeczenie szeregowe - jeden kompleks predykacyjny, szereg orzeczeniowy, to jedno ogniwo między podmiotem i dopełnieniem.

Kierowca sprzedaje bilety i kasuje je – zdanie złożone, dwa kompleksy pedykacyjne, dające dwa wypowiedzenia składowe : 1) Kierowca sprzedaje bilety, 2) kasuje je.

               

3.       Orzeczenie słowne [czasownikowe, proste] w wypowiedzeniu dwuczłonowym

- wypowiedzenie dwuczłonowe – zawiera podmiot i orzeczenie

- czasownik pełniący rolę orzeczenia

·         Pozostaje z podmiotem mianownikowym w związku zgody pod względem liczby i rodzaju

Matka Pawła zorientowała się.

Mnie się wszystko sprzykrzyło.

Sami poszliście obliczać?

·         Przybiera formę 3os. R.n. w wypowiedzeniach z podmiotem w dopełniaczu

Dwadzieścia strzelb leżało tu, na tej podłodze.

Kilka kropel deszczu spadło w warszawie.

Tysiące ludzi brało udział w święcie kwitnącej jabłoni.

Szereg dzienników przemieszało wiadomości prawdziwe z „lipnymi”.

Wszędzie brakowało ludzi.

Nikogo więc wokoło nas nie było.

·         W roli orzeczenia jest bezokolicznik

Po co tobie leźć do Soplicowa? -> Po co poleziesz do Soplicowa?

Proszę samemu zamknąć! -> Sam zamknij.

4.     Orzeczenie słowno-imienne

- składa się z czasownikowego łącznika i z imiennego orzecznika

a) formy orzecznika – części mowy [rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, liczebnik, zaimek, przysłówek, wyrażenie przyimkowe], bezokolicznik oraz skupienie wyrazowe.

·         Orzecznikiem rzeczownik lub zaimek rzeczowny

o   zaimek rzeczowny (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, ktoś)

o    w języku formalnym zasadniczą formą jest narzędnik

Płock jest miastem jego przeznaczenia.

Wypad u Ossjakowi z Zwiefalten był nie lada zadaniem.

Autorem tych słów jest Herbert.

Kim był Julian?

o   W języku potocznym zasadniczą formą jest mianownik

Ojciec był mason, demokrata i dawny major napoleoński.

Wy jesteście naiwni ludzie.

Jesteście stary rocznik.

Fryzjer damski jestem!

Ale on jest bałwan, prawda?

Z łącznikiem w postaci zaimka „to” łączy się orzecznik w mianowniku, a wyjątkowo nawet bezokolicznik.

Połowa nowych książek to pamiętniki.

Sztuka to jest samo piękno, nie?

Jedyna przyjemność Wikty to stanąć pod bramą.

·         Orzecznikiem przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik, imiesłów bierny:

Mama jest łatwowierna. - przymiotnik

Ale dziś praktyka jest inna. - zaimek przymiotny (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)

Listów było dwa. - liczebnik

Był spocony i umazany czarną farbą. – imiesłowy bierne

Formy spocony, umazany – to imiesłowy bierne. Ale jeśli w roli orzecznika wystąpią wyrazy takie jak śpiący czy imponujący [np. dziecko jest śpiące, zabawa była imponująca] są przymiotnikami, bo imiesłowy czynne w języku polskim nie bywają orzecznikami, nie mówimy „jestem oddychający” tylko „oddycham”;

Imiesłów przymiotnikowy przeszły bierny – część mowy tworzona poprzez dodanie przyrostka –ony/-ny/-ty, -ona/-na/-ta, -one/-ne/-te;  do tematu czasu przeszłego danego czasownika (np. pisać pisa-ny, zrobić → zrobi-ony, nieść → niesiony).

Imiesłów przymiotnikowy czynny – tworzony jest od czasowników niedokonanych mówiących o sprawcy czynności teraźniejszej. –ący/-ąca/-ące; od niedokonanych;

·         Orzecznikiem przysłówek lub wyrażenie przyimkowe

Niełatwo było Łodzi otrząsnąć się […].

Adamowi dość było patrzeć tylko na nią.

Wiatr jest ze wschodu.

List był z Lozanny od Marcina.

Nie na rękę mi pana wzywać do biura.

Przysłówek odpowiada na pytania: jak? - pięknie kiedy? - w marcu gdzie? - nad morzem

                                               Wyrażenia przyimkowe:

    [przyimki proste – np. z, do, na, bez, za, pod, u, w, nad, od, po...]

   [przyimki złożone, są złożone z przyimków prostych (np. z + nad = znad, po + przez = poprzez)] Wyrażenie przyimkowe – połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przymiotnikiem (w użyciu rzeczownikowym) albo zaimkiem [przez las, do dwudziestu, u ciebie,  garść, z domu, po szkole,  papieru]

·         Orzecznikiem nierozerwalne skupienie wyrazowe:

Mnóstwo wielkich ludzi było wzrostu mniej niż przeciętnego. Ojciec był cichy i pokornego serca.

b)     Rodzaje łącznika

·         Czasowniki być, służyć za … :

Ona jest rozwódką, wcześnie porzuconą przez męża.

Byłaby Pani szczęśliwa, gdyby się znalazł mężczyzna, który by to za panią wykonał.

Za mundur służyły siwe od częstego prania kombinezony.

                Czasownik „być” jest tutaj słowem posiłkowym, nie jest samodzielnym czasownikiem o znaczeniu „istnieć”, „znajdować się”, lecz pełni rolę łącznika znaczącego „być kimś lub czymś”. Przykłady wyrazu „być” – jako samodzielnego, znaczącego „istnieć”:

                               Był zmierzch. -> był : zapadł, nastał, trwał;

Jesteście jeszcze w domu? -> jesteście: znajdujecie się 

Tam są wydmy. -> są: znajdują się

                „Służyć za” – synonim wyrażeń „być czymś”, „stanowić coś”,

·         Czasowniki zostać, stać się, stawać się

Stałby się pani ideałem.

Dnie zrobiły się piękne.

Andrzej został porucznikiem.

·         Czasowniki okazać się, okazywać się

Pokój okazał się zamknięty.

W praktyce okazywał się zawsze tolerancyjny.

·         Czasowniki wydawać się, wydać się, czuć się, poczuć się

Wydało mu się to niesprawiedliwe.

Czuł się rozbitym, przepracowanym.

Nagle poczuł się samotny.

·         Czasowniki nazywać się, zwać się

Moja matka nazywa się Skulska.

Ja zowię się Maćko.

·         Łącznik to, oto, jest to

Jedyna przyjemność to stanąć pod bramą.

To taka krakowska rodzina.

Kaskader jest to człowiek …

5.       Forma orzeczenia przy kilku podmiotach – jest mnoga, bo łączy się podmioty spójnikiem „i”, lub „z”:

A starzy i kobiety oglądają …

Hrabia i Telimena pooglądali w górę.

Pan Wojski z Tadeuszem idą … - „Z Tadeuszem” – mimo podrzędnej formy, nie pełni roli przydawki czy okolicznika, lecz jako podmiot towarzyszący, łącznie z wyrazami „Pan Wojski” tworzą podmioty szeregowe.

6.     Forma orzeczenia w wypowiedzeniach jednoczłonowych

a)      Wypowiedzenia z subiektem konotowanym [przez końcówkę odpowiedniej formy 1 lub 2 osoby].

Nie jadam…

Uczesałaś się.

Za godzinę mamy pociąg.

Chodźcie już.

b)      Wypowiedzenia z subiektem domyślnym [np. z kontekstu]

Przychodzi tu po południu. -> „on” przychodzi – subiekt domyślny;

Hałasują.

Już nas odkryli.

c)       Wypowiedzenia, które nie wiążą się z żadnym desygnatem podmiotowym.

o   Orzeczeniem forma czasownikowa na –no, -to

Dano hasło.     Brak wykonawców czynności.

Zaczęto taniec.

o   Czasownik w 3os.l.mn. o nieokreślonych wykonawcach czynności

Zaraz nam przyniosą.

Węgiel przywieźli.

Naiwnych nie sieją.

o   Zaimkowa forma czasownika w 3.os.l.p. o nieokreślonym wykonawcy czynności:

W niedzielę na obiad zawsze podaje się tu cielęcinę.

Zawsze się szukało.

Opowie się o tym.

o   Zaimkowa forma czasownika w 3.os.l.p. z celownikiem oznaczającym wykonawcę czynności

Tak mi się jakoś powiedziało.

Dlaczego mu się tak źle skacze?

Dobrze się nam śpiewało.

Kiedyś nie chciało mu się wracać.

Pomimo wyraźnego oznaczenia celownikiem wykonawcy, czynność ta językowo traktowana jest jako bezpodmiotowa, co się wyraża w formie nieosobowej [powiedziało się, skakało się].

o   Czasownik być [lub jego synonim] w 3.os.l.p. r.n. z określnikiem stanu jako orzecznikiem :

Było tam spokojnie.

Pusto i głucho było na placu.

Przez park było najbliżej do domu.

Po pierwszej wojnie było ciężko.

Tam było nie do wytrzymania.

Zrobiło się szaro.

Z dopełnieniem w postaci celownika – bez zmian. Celownik - Komu? Czemu? - żółwiowi, żółwiom, mi, Tobie, nam, wam, itd., np. Było mi po drodze.Celownik nie jest podmiotem, orzeczenie jest bezosobowe, formy celownika natomiast oceniamy jako dopełnienie, bo oznaczają odbiorcę oddziaływania bezosobowego.

o   Czasownik w 3 os.l.p. oznacza bezpodmiotowo stan [m.in. stan wew.]

Chodziło o pisarza.

Szło mu o inne życie.

Nie zależało jej na wrażeniu Tomasza.

Już z tego mdli.

Mnie czasem boli.

Aż się ćmiło w oczach.

Grało nam w płucach.

o   Czasownik w 3os.l.p. oznacza bezpodmiotowo zjawisko [m.in. atmosferyczne] lub proces czy zdarzenie:

Dniało. Pociągało chłodem. Błyska się. W tym domu straszy. Wiało nudą. Zapachniało.

o   Czasowniki niefleksyjne

§  Wyrazy zleksykalizowane o funkcji predykatywnej bezosobowej : trzeba, można, wolno, warto, nie podobna, nie sposób, widać, słychać, znać, czuć

Można połączyć te wyrazy [trzeba, można, widać, słychać, czuć] z formami było, będzie czasu przeszłego lub przyszłego.

§  Wyrazy o funkcji impresywnej [pobudzającej], np. precz, fora, hajda, wara, huzia

§  Wyrazy oznaczające czynności o charakterze momentalnym : ciach, bęc, brzdęk; Ten typ czasowników spotyka się często w powiązaniu z subiektem [domyślnym, konotowanym, lub nazywanym, np. Wzięła kucharka nożem ciach!]

o   Rzeczowniki w funkcji predykatywnej :

szkoda, żal, , strach, wstyd, dziw, [nie] dziwota, pora, czas, brak.

Pełnią funkcję predykatywną same lub w połączeniu z formą czasowników być, robić się w 3.os.l.p. r.n. jako łącznikiem.

[nie czas, zrobiło się żal, szkoda, strach pomyśleć, jest wstyd, pora na mnie, brak słów].

W funkcji predykatywnej mogą też występować rzeczowniki prawda i mowa : [o wilku „mowa”; „Prawda” pan nikomu nie wspomni nawet o tym?]