1. Wypowiedzenie
·
w kodzie pisanym: każdy odcinek tekstu,
ograniczony z jednej strony wielką literą i z drugiej kropką [lub pytajnikiem,
wykrzyknikiem]
·
w kodzie mówionym – każdy odcinek tekstu,
ograniczony najdłuższymi pauzami;
2.
Cele i rodzaje wypowiedzeń:
·
wypowiedzenia oznajmujące [orzekające]
o chęć
przekazania informacji;
o w
kodzie mówionym o intonacji wznosząco-opadającej,
o w
kodzie pisanym zakończone kropką;
·
wypowiedzenia pytające [pytajne]
o w
celu uzyskania informacji;
o w
kodzie mówionym o intonacji wznoszącej,
o w
kodzie pisanym zakończone pytajnikiem;
Rodzaje :
¨
pytania o rozstrzygnięcie
Ø rozpoczynają się od wyrażenia czy,
Ø da
się odpowiedzieć tak lub nie;
¨
pytania o uzupełnienie
Ø rozpoczynają się od wyrażeń typu: kiedy, ile, jaka;
Ø wymaga
dłuższej odpowiedzi;
¨
pytania retoryczne
Ø formalnie reprezentują typ wypowiedzenia
pytającego [ze względu na intonację – w kodzie mówionym i zakończenie
pytajnikiem-w kodzie pisanym],
Ø treściowo są to wypowiedzenia oznajmujące [w
formie pytania zawarta jest odpowiedź na nie].
·
wypowiedzenie rozkazujące [żądające]
o w celu wydania polecenia;
o w
kodzie mówionym o intonacji opadającej,
o w
kodzie pisanym zakończone kropką
·
wypowiedzenie wykrzyknikowe
o każde wypowiedzenie, bez względu na cel
wypowiedzi;
o w
kodzie mówionym będzie charakteryzować się dodatkowo odpowiednią siłą głosu,
o a w kodzie pisanym będzie kończyć się
§ wykrzyknikiem
[zamiast kropki]
§ lub wykrzyknikiem po pytajniku [?!].
3. Podstawowe typy wypowiedzeń
·
Werbalne-
zawierające orzeczenie czasownikowe:
o Zdanie – obecność formy
finitywnej [człon zdaniotwórczy]; wypowiedzenie werbalne z formą osobową
czasownika, wypowiedzenie z nieosobowa formą czasu przeszłego ( zakończonego na
–no, - to => wykryto)
Tramwaj zjeżdża do zajezdni.
Ojciec jest chory.
·
dopuszczające
możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego w postaci nieosobowej (bezokolicznik,
imiesłów przysłówkowy<-ący>):
·
Równoważnik zdania [oznajmienie]
o brak
formy finitywnej;
Zjazd tramwaju do zajezdni.
Ojciec chory.
o Człon
finitywny zastąpiony przez wyraz niepełniący tej funkcji
Jest przerwa. / Trwa przerwa.
-> Przerwa.
Ptaki śpiewają. -> Śpiew ptaków.
Nie wychylaj się przez okno. -> Nie wychylać się przez okno.
·
niewerbalne
– nie zawiera orzeczenia czasownikowego
·
Zawiadomienie - wypowiedzenie przekazujące informację o powiazaniu z sytuacją
[przedmiotem, zdarzeniem, miejscem], które obejmuje swoim zakresem
o nagłówki
prasowe [niebędące zdaniami lub równoważnikami zdań]
o teksty sytuowane [powiązane z jakimiś
obiektami, jak etykietki na towarach, szyldy itp]
Dżem wiśniowy, Pałac Młodzieży
Brak końcowego znaku interpunkcyjnego.
·
Wykrzyknienie – wypowiedzenie o
charakterze emocjonalnym, których formy są powiązane składniowo, ale nie mogą
przyjąć form czasownikowych ( przekleństwa) [O
rety!]
4. Forma finitywna – człon formalnie zdaniotwórczy;
·
może pełnić jednocześnie funkcję członu
zdaniotwórczego semantycznie
o zjeżdża – w zdaniu Tramwaj zjeżdża do zajezdni.
o W
zdaniu Ojciec chory. Nie pełni takiej
funkcji, bo tutaj członem zdaniotwórczym jest chory.
Funkcje formy finitywnej [w zdaniu] mogą pełnić formy czasownika:
·
Formy czasowników osobowych
o Osobowe:
piszę, pisałeś, pisałby, piszmy,
bylibyście pisali, będą pisać
o Trzecioosobowe:
boli, bolą
o Nieosobowe:
pisano, pisano by, pisze się
·
Formy czasowników nieosobowych : trzeba, trzeba było, warto, warto będzie,
widać = jest widać, widać będzie,
czuć = jest czuć, czuć było;
·
Formy pozornie trzecioosobowe : grzmi, dnieje, świta, zmierzcha się
Wyrazy
nieodmienne użyte w znaczeniu czasownikowym – również są formalnie
zdaniotwórcze
·
Wyrażające zdarzenia momentalne : ciach, bęc,
pac, łup
por. Kulka bęc na podłogę. ze
zdaniem Kulka spadła na podłogę.
·
Mające charakter impresywny: precz, wara, huzia
por. Precz z mojego domu. ze zdaniem Wyjdź z mojego domu.
5.
Wypowiedzenia z wyrazem „to”,
np. w zdaniu Ten film to ko media.
·
Zdanie – „to” pełni funkcję zdaniotwórczą
Ten film to komedia.
Ten film jest komedią.
·
Równoważnik zdania – można uzupełnić finitywną
forma czasownika „być”
Ten film to komedia.
Ten film jest to komedia. /
Ten film to jest komedia.
„Podstawy polskiej składni” Stanisław
Jodłowski, s.58-63
6.
Rodzaje postawy mówiących
wobec treści wypowiedzenia
v Podstawa
badawcza
v Postawa
ingerująca
v Postawa
opisowa
Każdej może towarzyszyć stan emocjonalny, stąd :
7.
Wypowiedzenia –
ze względu na postawę mówiącego wobec treści
·
Wypowiedzenia pytajne – pyta i domaga się udzielenia mu
informacji;
o Pytania o uzupełnienie
§ Uzupełnienie
informacji szczegółem nieznanym
§ Rozpoczynanie
zdania od zaimka: kto?, co?, który?,
jaki?, czyj?, gdzie?, kiedy?, dlaczego?
Kto Ci to
powiedział? Komu ukradłeś? Co tam się stało? Która minuta? Jak się
pani to podoba? Ileż to może
kosztować? Kiedy wystąpisz? Gdzie chora? Dokąd mnie pan prowadzi? Którędy
się do niego wchodzi? Skąd to masz? Dlaczego byłaś brudna? Czegóż się pani znowu spieszy? Czemu zgasło światło? Po cóż otwierasz okno?
o Pytania o rozstrzygnięcie
§ Rozpoczynają
się modulantem czy
§ Dowiedzieć
się, czy treść pomyślana jest realna, tzn. czy jest zgodna ze stanem faktycznym
Czy rozpoczęli już badania?
§ Pytanie
o charakterze alternatywnym, zmierza do rozstrzygnięcia, który z dwu
wymienionych elementów treści jest realny:
Sól czy cukier?
§ Nie
dotyczą całych wypowiedzeń, lecz pewnych elementów treści: czynności, osób,
przedmiotów, cech czy okoliczności
Czy Witkowski gdzie wyjechał?
Czy pan pracował już w jakiejś
redakcji? Czy mam czytać
dalej? Czy to ty zgasiłeś
światło? Czy powiedział mi pan prawdę?
Czy to bardzo ciężkie? Czy
chodzisz w tym do szkoły? Czy
ona tam już długo?
§ W
mowie potocznej w pytaniach o rozstrzygnięcie najczęściej pomija się modulant
„czy”, postawę pytajną zaznaczając przez odpowiednią intonację.
Irenka pisała? Poznajesz mnie? Chce pani wrócić?
Irenka pisała? Poznajesz mnie? Chce pani wrócić?
§ Pomocniczym
wykładnikiem postawy pytajnej może być forma rybu przypuszczającego lub wyrazy
o funkcji modalnej, np. :
Zjadłbyś smażonych kartofli?
A może by
doktorowi przeczytać cokolwiek?
§ Wykładnikiem postawy pytającej może też być przeczenie:
Nie napijesz
się czego? Jeść nie dawali? Nie jest ci za zimno?
§ Pytania
retoryczne – nie wyrażają postawy pytajnej, mają charakter ironicznego
zaprzeczenia
Kto teraz białą
suknię sprawia do ślubu? [= nikt teraz białej sukni nie sprawia do ślubu.]
§ W
mowie potocznej, jako wykładnik pytania retorycznego może wystąpić wyraz „to”
Czy to ja
oszalałam, żebym się miała wlec w taką daleką podróż? [=nie ja oszalałam]
·
Wypowiedzenia żądające
o Gdy
stan rzeczy jest wiadomy, ale niekorzystny, mówiący żąda zmiany tego stanu
o Różne
odcienie znaczeniowe: od nieśmiałej prośby, przez różne stopnie nasilenia
życzenia, do bezwzględnie surowego czy gwałtownego rozkazu:
§ Forma trybu przypuszczającego : Jeśliby pani zechciała mi jedną rzecz kupić…
·
W funkcji modalnej, równoważnej z funkcją formy
trybu przypuszczającego, występuje modulant „może” : Może pani
przeczyta, prosimy bardzo.
§ Grzecznościowa forma „proszę”: Proszę panów do stołu.
§ Forma trybu orzekającego: Pani mi da paczkę papierosów.
·
wyraża
się stanowczość i pewność, że żądanie zostanie wykonane.
·
Może być realna jako życzenie jedynie w sytuacji
towarzyszącej chwili mówienia
§ Forma trybu rozkazującego – najbardziej
typowa postać wypowiedzenia żądającego. Odejdź!
§ Zastosowanie modulantu „niech”: Niech pan zaczeka. – jedna z form grzecznościowych wypowiedzenia żądającego.
§ Przeczenie – równoważne z trybem
rozkazującym: Nie przejechalibyście się , panowie?
§ Równoważniki zdań o charakterze żądającym: Cicho! Prędzej! Ostrożnie… Precz natychmiast! – wypowiedzenia
żądające mają charakter wysoce emocjonalny
§ Wypowiedzenia bezokolicznikowe: Wyłączyć prąd! Stać! Ani kroku.-charakter gwałtownie
stanowczy;
·
Wypowiedzenia oznajmujące
o Opozycja
do wypowiedzeń pytajnych i żądających: nie chodzi ani o badanie nieznanego
stanu rzeczy [jak w pytających] ani o dążenie do zmiany stanu niekorzystnego
[jak w żądających].
o Normalny
- nie nacechowany ani pytajnie, ani postulatywnie - przekaz informacji
Pewnie pan
głodny. Zaraz przygotuję obiad. Po chwili odeszła. To się nie mogło dobrze
skończyć. I znowu tęsknił.
·
Wypowiedzenia o zabarwieniu emocjonalnym [wypowiedzenia
wykrzyknikowe, zdania wykrzyknikowe one nie są osobnym rodzajem; zabarwienie
emocjonalne może być właściwe każdemu z poprzednich]
o
Pytajne: Czemu się Paweł śmieje!
o
Żądające: Jedź pan szybciej!
o
Oznajmujące: Taki straszny wynalazek! To
dziwny człowiek jakiś!
o
Pytania retoryczne: Cóż Ty zrobiłeś
z latawcem! -> wyrzuty
i-i
OdpowiedzUsuń