Poglądy filozofów i psychologów, którzy wywarli najbardziej znaczący wpływ na literaturę IIRP

BEHAWIORYZM – ujmuje psychologię jako naukę o zachowaniu się człowieka, to co można zbadać w sposób obiektywny. Podstawowa cecha behawioryzmu (akcentowana przez twórców teorii Pawłowa i Watsona) sprowadza się do układu bodziec –reakcja. Pod wpływem behawioryzmu ukształtowała się tendencja literacka określana tą samą nazwą. Rezygnowała z opisywania przeżyć wewnętrznych człowieka. Elementy behawioryzmu odnajdujemy u Tadeusza Borowskiego i niektórych utworach Jarosława Iwaszkiewicza.

FREUDYZM – teoria psychologiczna utworzona przez Zygmunta Freuda. Według tej teorii każde zjawisko psychologiczne, nawet najbardziej błahe, uzależnione jest od innych zjawisk psychicznych i trwałych cech osobowości ludzkiej. Główny nurt życia psychicznego stanowią zjawiska nieświadome, wywierają zasadniczy wpływ na stosunek do innych ludzi. Do nieświadomości trudno dotrzeć, w istotnej części umożliwiają to marzenia senne, które psychiatria powinna umiejętnie interpretować. Osobowość człowieka ma strukturę trójwymiarową: popędy tworzą id(?), oddziaływanie wychowawcze, ramy społeczne, prowadzą do ukształtowania się super – ego. Konieczność popędów to ego. Teoria ta wywarła wpływ na literaturę Zachodu: nie tylko na samą twórczość, ale również na sposoby interpretacji

KATASTROFIZM- dwudziestowieczny katastrofizm, fatalizm ma podstawy w myśli XIX w. Szczególnie w  wizjach przyszłości Nietzschego, który przewidywał, że nadchodzący wiek stanie się klasyczną erą wojen. I wojna światowa w zasadniczej części potwierdza te przewidywania. Tuż po jej zakończeniu ukazała się praca Oswalda Spenglera „Zmierzch zachodu”, dzieło kluczowe dla katastrofizmu. Utwór jest przesycony pesymizmem, fatalizmem, sceptycyzmem wobec perspektyw (nie wiem co tu napisane) historii, a sam katastrofizm bardzo mocno wpłyną na literaturę międzywojenną Europy. Także w literaturze polskiej pozostawił trwałe ślady. Stał się podstawą programów wileńskiej grupy (- Zago/ Łago). Właściwie twórcom tej formacji wizje zagłady zwykli określać mianem Apokalipsy zapowiadanej, przeczuwanej, ale jeszcze nie mającej miejsca. Natomiast Apokalipsa spełniona to już pisarstwo poetów czasu ostatniej wojny (Baczyński). Echa katastrofizmu są obecne w twórczości np. Czechowicza, Tuwima, Wierzyńskiego, Witkacego.

Nurt ten wywodził się bezpośrednio z wydarzeń historycznych. Młode pokolenie wrażliwych ludzi, którzy przeżyli pierwszą wojnę światową, przez tę wielką traumę cechowało się pesymizmem. Powrót do stanu rzeczy sprzed wojny okazał się dla nich niemożliwy. Nie byli oni w stanie powrócić do dawnych norm moralnych i wartości. To zgorzknienie prowadziło bezpośrednio do tendencji katastroficznych. Poczucie nadchodzącej katastrofy były dla nich niemal namacalne. Upust tym przekonaniom dał niemiecki filozof Oswald Spengler, który w 1917 roku opublikował dzieło Zmierzch Zachodu. Książka ta z miejsca stała się głosem pokolenia oraz jednym z filarów teorii cyklu społecznego. Spengler wysnuł w Zmierzchu Zachodu tezę o nadchodzącym… zmierzchu Zachodu. Jego zdaniem zachodnioeuropejska cywilizacja zbytnio zniszczyła kulturę Starego Kontynentu. Filozof dostrzegał zagrożenie w społeczeństwach Azji i Ameryki, przekonując, iż wkrótce pozbawią one Europejczyków dominującej roli. Spengler jako dowód popierający swoją teorię przytoczył zdanie: los ginącego Rzymu powtarza się wielokrotnie. W ten sposób wyraził on ideę cyklicznego powrotu zjawisk historycznych.

EGZYSTENCJALIZM- inicjatorem był SOREN KIERKEGAARD. Wywarł mocne piętno na literaturze XX wieku odbijał większość niepokojów i kryzysów wartości charakterystycznych dla epoko. Współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm, socjalizm). Człowieka dręczy świadomość zagrożenia, jednostka w każdej chwili może zostać zmiażdżona przez rzeczywistość. Nie opuszcza nas lęk, wręcz przeświadczenie o absurdalności życia. Ten kierunek filozoficzny odpowiadał nastrojom czasów, odwoływał się do emocji, ma w sobie coś metafizycznego, teologicznego i zarazem literackiego.

Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Wg egzystencjalizmu ludzie są na tę wolność wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem. Główni przedstawiciele: Martin Heidegger,  Karl Jaspers, Simone de Beauvoir, Jean-Paul Sartre, Martin Buber, Gabriel Marcel, Soren Kierkegaard, Nicola Abbagnano, Albert Camus.

INTUICJONIZM- Bergson, według tej filozofii wszystko ma charakter dynamiczny, rzeczywistość jest różnorodna, wolna, niepodległa ograniczeniom oraz sztywnym prawom. Życie unosi człowieka ku rzeczom, zjawiskom wciąż nowym, nieprzewidywalnym. Podobnie zmienna i wolna jest ludzka świadomość. Poznanie intuicyjne umożliwia zrozumienie istoty życia, poznanie intelektualne jedynie unieruchamia deformuje schematyzuje świat i człowieka. Filozofia ta przekreśliła (------) pozytywnemu, czyniły sztukę bezgranicznie wolną. Jej żywiołem stał się irracjonalizm, (---) ulegał degradacji. Te koncepcje przyjęło wiele kierunków, np. futuryzm, obecne w pisarstwie, np. Leśmiana.

PRAGMATYZM – w procesie zdobywania wiedzy najważniejsze jest nie uporczywe szukanie prawdy, ale wykorzystywanie wiedzy w celu zaspokajania ludzkich potrzeb. Jedyne kryterium prawdy stanowi jej wartość praktyczna. System filozoficzny, którego podstawowym elementem jest pragmatyczna teoria prawdy, uzależniająca prawdziwość tez od praktycznych skutków, przyjmująca praktyczność za kryterium prawdy. Pragmatyzm przyjmuje wynikające z przyjmowania tez skutki i ich użyteczność za kryterium prawdy. Potocznie pragmatyzmem nazywana jest także postawa, polegająca na realistycznej ocenie rzeczywistości, liczeniu się z konkretnymi możliwościami i podejmowaniu działań, które gwarantują skuteczność. Pragmatyzm wziął swój początek z empiryzmu angielskiego i XIX-wiecznej psychologii. Powstał jako reakcja na panujący w USA pod koniec XIX wieku racjonalistyczny idealizm.

Głównymi przedstawicielami byli Charles Sanders Peirce, który stworzył nazwę "pragmatyzm" i opracował istotne idee systemu oraz William James - który nadał mu kształt i spopularyzował. Pragmatyzm to nurt który powstał jako opozycja wobec racjonalizmu. Jego głównym myślicielem był amerykański filozof, prekursor psychologii humanistycznej i fenomenologii William James (brat pisarza Henry'ego Jamesa), ale to jego przyjaciel Charles Peirce - wielostronnie uzdolniony.

FENOMENOLOGIA –wyróżniono intuicję pierwotną i myśl.  Za twórcę tego nurtu uznaje się matematyka i filozofa Niemca Edmunda Husserla. Zamierzał on zbudować system filozoficzny, który dzięki metodom naukowym byłby w stanie badać istotę przedmiotów, nie bacząc na ich psychologiczne czy historyczne uwarunkowania. Właśnie ową istotę rzeczy nazywał Husserl fenomenem. Odrzucał on psychologizm i relatywizm, skupiając się wyłącznie na fenomenach. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli fenomenologii był polski filozof Roman Ingarden. Zalecał on miedzy innymi pojmowanie dzieła literackiego jako tworu wielowarstwowego, celowo pomijając tendencje psychologistyczne.

PSYCHOLOGIA- Wielkie znaczenie dla światopoglądu epoki międzywojnia miała niedoceniana dotąd nauka, psychologia. Stało się tak głównie dzięki badaniom przeprowadzonym przez austriackiego psychiatry i neurologa, autora psychoanalizy Zygmunta Freuda. Poza nim, wielką zasługę w wybiciu się psychologii mieli: Alfred Adler, austriacki psychiatra, psycholog i pedagog, uczeń Freuda, twórca psychologii indywidualnej, u podstaw której leży przeświadczenie, że droga do zrozumienia i wytłumaczenia zachowania, postaw i poglądów człowieka trzeba zagłębić się w jego doświadczenia z najwcześniejszego dzieciństwa.

Carl Gustaw Jung, szwajcarski psychiatra i psycholog, współtwórca teorii psychoanalizy (psychologii głębi), odpowiedzialny za wprowadzenie do psychologii pojęć, które przyczyniły się do rozwoju ogólnej wiedzy o kulturze.

John Broadus Watson, prekursor behawioryzmu zafascynowany Pawłowem, postać niezwykle kontrowersyjna ze względu na podejmowane eksperymenty (wywołał u jedenastomiesięcznego dziecka lęk przez szczurami, który nie odstępował Albert B. przez resztę życia, badał w laboratorium uniwersyteckim orgazm u kobiet), które współcześnie są uważane za nieetyczne.